سلیاک علائم، علل، تشخیص و درمان
تعریف بیماری سلیاک
بیماری سلیاک چیست؟ بیماری سلیاک که به آن بیماری اسپروی سلیاک نیز گفته می شود نوعی واکنش ایمنی به گلوتن مصرف شده می باشد که در غلاتی مانند گندم، جو و چاودار موجود است. گلوتن در مبتلایان به بیماری سلیاک منجر به ایجاد پاسخ ایمنی در روده کوچک می شود. بیماری سلیاک انتروپاتی حساس به گلوتن نیز نامیده می شود. در طول زمان این واکنش به دیواره روده آسیب می زند و مانع از جذب مواد مغذی و ایجاد سوء تغذیه می گردد. آسیب به روده اغلب سبب اسهال، خستگی، ضعف، کاهش وزن، نفخ و آنمی می شود و حتی می تواند عوارض جدی را به دنبال داشته باشد.
بیماری سلیاک در کودکان می تواند سوء جذب را به همراه داشته باشد و سوء جذب نیز بر رشد آن ها تاثیر خواهد گذاشت. علاوه بر این، سایر علائمی که بزرگسالان تجربه می کنند نیز در کودکان ایجاد خواهد شد.
آیا بیماری سلیاک قابل درمان است؟ خیر بیماری سلیاک درمانی ندارد اما در مورد اغلب افراد رژیم غذایی فاقد گلوتن می تواند به کنترل علائم بیماری سلیاک کمک کند و به بهبود روده بیانجامد.
علائم بیماری سلیاک
علائم بیماری سلیاک در کودکان و افراد بالغ متفاوت می باشد. شایع ترین علایم بیماری سلیاک در بزرگسالان عبارت است از اسهال، خستگی و کاهش وزن. بزرگسالان ممکن است نفخ و گاز معده، درد شکم، تهوع، یبوست و استفراغ را تجربه کنند.
اما بیش از نیمی از افراد بزرگسال علائمی دارند که ارتباطی با سیستم گوارشی ندارد. این علائم عبارت است از:
- آنمی، که معمولا ناشی از فقر آهن است.
- از دست دادن دانسیته استخوان یا نرم شدن استخوان ها
- راش های پوستی تاول دار همراه با خارش
- زخم های دهانی
- سردرد و خستگی
- آسیب به سیستم عصبی از جمله بی حسی و مورمور شدن در پاها و دست ها، مشکلاتی در تعادل و اختلال شناختی
- درد مفصل
- کاهش عملکرد طحال
- رفلاکس اسیدی و سوزش معده
علایم سلیاک در کودکان
علایم سلیاک در کودکان زیر دو سال عبارت است از:
- استفراغ
- اسهال مزمن
- تورم شکم
- عدم رشد مناسب
- اشتهای ضعیف
- اتلاف ماهیچه ای
علائم بیماری سلیاک در کودکان بزرگتر عبارت است از:
- اسهال
- یبوست
- از دست رفتن وزن
- تحریک پذیری
- کوتاهی قد
- تاخیر در بلوغ
- نشانه های عصبی مانند اختلال بیش فعالی/کمبود توجه، ناتوانی در یادگیری، سردرد، فقدان هماهنگی ماهیچه ها و تشنج.
Dermatitis herpetiformis
Dermatitis herpetiformis یک بیماری پوستی همراه با تاول و خارش می باشد که ناشی از عدم تحمل گلوتن در روده ها می باشد. این راش ها معمولا روی آرنج، زانو، باسن و سر ایجاد می شود.
Dermatitis herpetiformis اغلب با تغییراتی در دیواره روده کوچک همراه است اما این بیماری ممکن است علائم گوارشی قابل توجهی ایجاد نکند.
پزشکان بیماری Dermatitis herpetiformis را با رژیم غذایی فاقد گلوتن و یا دارو و یا ترکیبی از هر دو درمان می کنند.
چه زمان باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر به اسهال یا ناراحتی های گوارشی دچارید که بیش از دو هفته به طول می انجامد با پزشک مشورت کنید. اگر فرزند شما رنگ پریده است، مدفوع حجیم و بد بو دارد و یا در رشد ناتوان است با پزشک مشورت کنید.
قبل استفاده از رژیم غذایی فاقد گلوتن با پزشک مشورت کنید. اگر شما مقدار مصرف گلوتن را قبل از تست بیماری سلیاک کاهش دهید در آن صورت ممکن است نتایج تست تغییر یابد.
بیماری سلیاک می تواند در خانواده موروثی باشد. اگر فردی در خانواده به این بیماری مبتلا باشد پزشک می تواند شما را نیز به لحاظ وجود این بیماری تست کند. هم چنین اگر به بیماری سلیاک مبتلا هستید می توانید از پزشک بخواهید تا سایر اعضای خانواده را به لحاظ وجود این بیماری بررسی کند.
علت بیماری سلیاک
و اما علت بیماری سلیاک چیست؟ بیماری سلیاک در اثر تعامل بین ژن ها، مصرف غذاهای حاوی گلوتن و سایر فاکتورهای محیطی ایجاد می شود اما علت دقیق آن مشخص نیست. تغذیه نوزاد، عفونت های گوارشی و باکتری های معده می تواند در ایجاد این بیماری نقش داشته باشد.
برخی اوقات ممکن است بیماری سلیاک برای اولین بار بعد از جراحی، بارداری، زایمان، عفونت ویروسی یا استرس عاطفی شدید فعال شود. زمانی که سیستم ایمنی کودک واکنش شدیدی به گلوتن موجود در غذا نشان می دهد این واکنش به پرزهای موجود در روده کوچک آسیب می رساند. این پرزها در جذب ویتامین ها، ترکیبات معدنی و سایر مواد مغذی موجود در غذا نقش دارند. اگر پرزها آسیب ببینند شما نمی توانید به مقدار کافی مواد مغذی جذب کنید و در این حالت اهمیتی ندارد که چقدر غذا می خورید.
برخی تغییرات ژنتیکی به نظر می رسد ریسک ابتلا به بیماری سلیاک را افزایش می دهد اما داشتن این تغییرات ژنی بدان معنی نیست که شما در خطر ابتلا به بیماری سلیاک قرار دارید و این نشان می دهد فاکتورهای دیگری نیز در ایجاد این بیماری دخالت دارند.
فاکتورهای خطر
همه افراد ممکن است به بیماری سلیاک دچار شوند. اما بیماری در برخی افراد شایع تراست:
- سابقه خانوادگی در ابتلا به بیماری سلیاک یا درماتیتیس هرپیتفرم
- ابتلا به دیابت نوع یک
- بیماری خود ایمنی تیروئید
- کولیت میکروسکوپیک
- بیماری آدیسون
- روماتوئید آرتریت
عوارض بیماری سلیاک
بیماری سلیاک در صورت عدم درمان می تواند عوارضی را به همراه داشته باشد. عوارض بیماری سلیاک عبارت است از:
- سوء تغذیه: آسیب به روده کوچک بدان معناست که مواد مغذی به اندازه کافی جذب نمی شوند. سوء تغذیه می تواند به آنمی و کاهش وزن منجر شود. در کودکان مبتلا به این بیماری سوء تغذیه می تواند روند رشد را آهسته کرده و به کوتاهی قد منجر شود.
- از دست دادن کلسیم و دانسیته استخوان: سوء جذب کلسیم و ویتامین دی می تواند به نرم شدن استخوان ها در کودکان و از دست رفتن دانسیته استخوان در افراد بالغ بیانجامد.
- ناباروری و سقط: سوء جذب کلسیم و ویتامین دی می تواند مشکلاتی را در باروری به همراه داشته باشد.
- عدم تحمل لاکتوز: آسیب به روده کوچک می تواند سبب درد شکم و اسهال بعد از مصرف محصولات لبنی حاوی لاکتوز شود. وقتی روده بهبود یافت شما دوباره می توانید محصولات لبنی را تحمل کنید. اما برخی افراد با وجود کنترل موفقیت آمیز سلیاک باز هم نمی توانند لاکتوز را تحمل کنند.
- سرطان: مبتلایان به بیماری سلیاک که رژیم غذایی فاقد گلوتن را حفظ نمی کنند در خطر ابتلا به فرم هایی از سرطان می باشند.
- مشکلات نورولوژیک: مبتلایان به این بیماری ممکن است به مشکلات نورولوژیک مانند تشنج یا نفروپاتی محیطی دچار شوند.
- بیماری سلیاک در کودکان می تواند به ناتوانی در رشد، کاهش وزن، تحریک پذیری، مشکلات دندانی، آنمی، آرتریت و صرع بیانجامد.
- حدود 30 درصد مبتلایان به بیماری سلیاک ممکن است نتوانند پاسخ خوبی به رژیم غذایی فاقد گلوتن بدهند. این شرایط اغلب بدان دلیل است که رژیم غذایی به گلوتن آلوده می باشد. بنابراین مشورت با متخصص تغذیه در این مورد بسیار اهمیت دارد.
- مبتلایان به بیماری سلیاک مقاوم به رژیم غذایی فاقد گلوتن ممکن است به مشکلات دیگری برای مثال رشد بیش از حد باکتری های روده کوچک، کولیت میکروسکوپیک، عملکرد ضعیف پانکراس، ابتلا به سندرم روده تحریک پذیر، عدم تحمل دی ساکاریدها دچار باشند و یا این که ممکن است به بیماری سلیاک مقاوم مبتلا باشند.
بیماری سلیاک مقاوم
در موارد نادر، آسیب روده ناشی از بیماری ادامه پیدا می کند و به سوء جذب قابل ملاحظه ای منتج می شود و این شرایط حتی با وجود دنبال کردن رژیم غذایی سرسخت فاقد گلوتن هم چنان ادامه دارد. به این شرایط بیماری سلیاک مقاوم اطلاق می شود.
اگر با وجود رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن به مدت شش ماه تا یک سال علائم هم چنان ادامه داشت در آن صورت باید تست های بیشتری انجام دهید. برای کاهش التهاب روده پزشک درمان با استروئید را به عنوان داروی سلیاک توصیه می کند و یا از دارویی استفاده می کند که سیستم ایمنی را سرکوب می کند. همه مبتلایان به بیماری سلیاک باید به لحاظ پاسخ به درمان مانیتور شوند و تحت کنترل باشند.
تشخیص سلیاک
محققین براورد کرده اند که تنها بیست درصد مبتلایان به بیماری سلیاک تشخیص بیماری را دریافت می کنند. برای تشخیص سلیاک پزشک انجام تست هایی را توصیه می کند:
- آزمایش سرولوژی برای بررسی برخی آنتی بادی ها در خون: افزایش میزان برخ پروتئین های آنتی بادی نشان دهنده واکنش ایمنی به گلوتن می باشد.
- تست ژنتیکی برای آنتی ژن های لکوسیت انسانی نیز می تواند برای کنار گذاشتن احتمال بیماری سلیاک استفاده شود.
اگر نتایج این تست ها بیماری سلیاک را نشان دهد پزشک می تواند اندوسکوپی انجام دهد تا روده کوچک بررسی شود و حتی بخشی از بافت روده کوچک برای آنالیز پرزها نمونه برداری می شود.
مهم است که قبل استفاده از رژیم غذایی فاقد گلوتن تست بیماری سلیاک انجام شود. حذف گلوتن از غذا سبب می شود تا نتایج تست تغییر کرده و نرمال به نظر آید.
آمادگی برای ملاقات با پزشک
شما ممکن است برای درمان سلیاک به متخصص بیماری های گوارشی ارجاع داده شوید. اطلاعات زیر شما را برای ملاقات با پزشک آماده می کند:
- به رژیم غذایی معمول خود ادامه دهید. اگر در رژیم غذایی قبل از تشخیص تغییری ایجاد کنید در آن صورت نتایج تست بیماری سلیاک تغییر خواهد کرد.
- علائم خود را یادداشت کنید. زمان شروع علائم و تغییرات آن در طول زمان را در نظر داشته باشید.
- استرس ها و تغییرات اخیر در زندگی خود را لیست کنید.
- لیستی از تمام داروهای مصرفی و حتی مکمل ها و ویتامین های مصرفی خود تهیه کنید.
- سوالاتی که از پزشک در ذهن دارید را لیست نمایید.
برخی سوالات احتمالی که می توانید از پزشک خود بپرسید عبارت است از:
- علت بروز این علائم چیست؟
- آیا این شرایط دائمی است یا برای همیشه ادامه دارد؟
- چه تست هایی باید انجام دهم؟
- چه درمان هایی به من کمک می کند؟
- آیا باید محدودیت غذایی خاصی را رعایت کنم؟
- چطور می توانم بدانم غذایی حاوی گلوتن می باشد؟ آیا باید به متخصص تغذیه مراجعه کنم؟
- اگر به بیماری سلیاک مبتلا هستم آیا لازم است برای بررسی احتمال دیابت، کمبود مواد معدنی و ترکیبات مینرال و پوکی استخوان تست خاصی انجام دهم؟
به خاطر داشته باشید که می توانید همه سوالات و دغدغه هایی که در ذهن دارید را با پزشک مطرح نمایید.
چه انتظاراتی از پزشک خواهیم داشت:
باید آمادگی پاسخ به پرسش های پزشک را داشته باشید. برخی سوالات پایه ای پزشک در مورد بیماری سلیاک عبارت است از:
- اولین بار چه زمانی علائم را تجربه کردید و شدت علائم به چه نحو بوده است؟
- آیا علائم دائمی است یا گهگاهی ایجاد می شود؟
- آیا چیزی وجود دارد که علائم شما را بهتر می کند؟
- آیا چیزی وجود دارد که علائم شما را بدتر کند؟
- چه داروها و مسکن هایی استفاده می کنید؟
- آیا در خانواده شما کسی به بیماری سلیاک دچار شده است؟
- آیا دچار راش های پوستی خارش دار همراه با تاول شده اید؟
- آیا تشخیص آنمی یا پوکی استخوان در شما داده شده است؟
درمان سلیاک
بیماری سلیاک و درمان آن
آیا بیماری سلیاک قابل درمان است؟ رژیم غذایی فاقد گلوتن برای تمام عمر تنها راه کنترل و نه درمان بیماری می باشد. به عبارتی عمدتا رفع بیماری سلیاک با دوری از گلوتن به دست می آید. علاوه بر گندم سایر غذاهای حاوی گلوتن عبارت است از:
- جو
- بلغور
- مالت
- چاودار
- سمولینا
- تریتیکاله
- دروم
پزشک شما را به متخصص تغذیه ارجاع خواهد داد تا برنامه غذایی فاقد گلوتن را دریافت کنید.
- وقتی گلوتن از برنامه غذایی حذف شود التهاب در روده کوچک ظرف چند هفته کاهش می یابد و شما ظرف چند روز احساس بهتری خواهید داشت. بهبود و رشد مجدد پرزها ممکن است چند ماه تا چند سال زمان برد. فرایند بهبود روده کوچک در کودکان سریع تر از افراد بالغ می باشد.
- اگر به طور تصادفی محصول حاول گلوتن را استفاده کنید در آن صورت ممکن است درد شکم و اسهال را تجربه کنید. برخی افراد بعد از خوردن گلوتن علائمی ندارند اما این بدان معنا نیست که گلوتن برای آن ها آسیبی در پی ندارد. حتی وجود مقدار اندکی گلوتن در برنامه غذایی می توان آسیب زننده باشد خواه علائمی ایجاد شود خواه بدون ایجاد علائم باشد.
گلوتن ممکن است در برخی غذاها، داروها و محصولات غیر غذایی نیز وجود داشته باشد:
- نشاسته های غنی شده، محافظت کننده و تثبیت کننده های غذایی
- برخی داروهای نسخه ای و غیر نسخه ای
- مکمل های مینرال و ویتامین ها
- مکمل های غذایی و گیاهی
- رژ لب ها
- خمیردندان و شوینده های دهان
- چسب پاکت و تمبر
مکمل های مینرال و ویتامین ها
اگر کمبود مواد مغذی در مبتلایان به بیماری سلیاک شدید باشد در آن صورت ممکن است مصرف برخی مکمل ها و ویتامین ها توصیه شود. شما ممکن است به این ترکیبات نیاز داشته باشید:
- کلسیم
- فولات
- آهن
- ویتامین ب 12
- ویتامین دی
- ویتامین کا
- زینک
ویتامین ها و مکمل ها معمولا به شکل قرص استفاده می شود. اگر شما در جذب ویتامین های خوراکی دچار مشکل شوید آن را به صورت تزریقی دریافت خواهید کرد. باید اطمینان حاصل کنید ویتامین ها و مکمل های مصرفی فاقد گلوتن باشند.
پیگیری
اگر به بیماری سلیاک مبتلا باشید باید برای کنترل علائم و پاسخ به رژیم بیماری سلیاک هم چنان تحت نظر پزشک باشید. پزشک برای کنترل پاسخ درمانی دستور انجام آزمایش خون را می دهد. نتایج منفی این تست ها نشان می دهد رژیم غذایی فاقد گلوتن در بازه شش تا دوازده ماه به طور مناسبی عمل کرده است. اگر این نتایج هم چنان مثبت باقی بماند احتمالا در رژیم غذایی شما هم چنان اثری از گلوتن وجود دارد. به هر حال این تست ها کامل نیستند و حتی در صورتی که نتایج منفی باشد باز هم ممکن است شما در معرض مقدار قابل توجهی گلوتن قرار داشته باشید و روده شما در معرض آسیب قرار داشته باشد.
اگر علائم بیماری سلیاک ادامه داشت و یا عود کرد باید اندوسکوپی و نمونه برداری انجام شود. معمولا بیماری سلیاک در بزرگسالان به پیگیری نیاز دارد اما در برخی کودکان نیز نیاز به پیگیری درمانی وجود دارد.
ارتباط مستمر با متخصص تغذیه به شما در به روزرسانی و حفظ رژیم غذایی فاقد گلوتن کمک می کند.
داروهایی که برای کنترل التهاب روده استفاده می شود:
- اگر روده کوچک به شدت آسیب دیده باشد پزشک استفاده از استروئید را برای کنترل التهاب توصیه خواهد کرد. استروئیدها علائم شدید بیماری را تخفیف می دهد و به بهبود روده کمک می کنند.
- اگر به بیماری درماتیت هرپیتفرم دچار باشید در آن صورت پزشک استفاده از داروی پوستی را همراه با رژیم غذایی فاقد گلوتن به شما توصیه خواهد کرد.
بیماری سلیاک مقاوم
مبتلایان به بیماری سلیاک مقاوم ممکن است علائم شدیدی را تجربه کنند و یا ممکن است علائم کاهش یافته اما دوباره عود کند. در برخی موارد روده کوچک بهبود نمی یابد. وقتی چنین اتفاقی رخ دهد شما به ارزیابی در مراکز تخصصی نیازمند خواهید بود. این بیماری می تواند بسیار خطرناک باشد و در حال حاضر درمان قطعی سلیاک وجود ندارد.
مبتلایان به بیماری سلیاک مقاوم باید تحت نظر متخصص درمان شوند.
درمان های بالقوه
درمان اثبات شده ای برای این بیماری وجود ندارد و تنها راه بهبود بیماری سلیاک استفاده از رژیم غذایی فاقد گلوتن می باشد. مبتلایان به بیماری سلیاک ممکن است به طور تصادفی در معرض گلوتن قرار گیرند و دچار علائم شدیدی شوند. محققین به دنبال راهی برای اصلاح ژنتیکی گندم می باشند اما این روش تا به امروز موفقیت آمیز نبوده است. برخی از درمان های پیشنهادی برای درمان سلیاک مبتنی بر هدف گیری سیستم ایمنی می باشد. اما هیچ یک از گزینه ها تا به امروز تایید نشده است. به هر حال، امیدواری هایی برای افزایش رویکرهای درمانی این بیماری در آینده وجود دارد.
درمان های خانگی
اگر تشخیص سلیاک در شما داده شده است باید از مصرف همه غذاهای حاوی گلوتن اجتناب کنید. از پزشک خود بخواهید که شما را به متخصص تغذیه ارجاع دهد تا در این مورد شما را یاری کند. مصرف کافی ویتامین ها، مواد مغذی، فیبرها و کلسیم در رژیم غذایی بسیار اهمیت دارد. باید از مصرف غذاها و نوشیدنی های حاوی ترکیبات زیر اجتناب کنید:
- جو
- بلغور
- دوروم
- مالت
- چاودار
- سمولینا
- تریتیکاله
- گندم
برچسب روی مواد غذایی را بخوانید. برچسب روی غذاهای بسته بندی شده را بخوانید تا از عدم وجود گلوتن اطمینان یابید. پاستاها، غلات و نان، کیک ها و کوکی ها ممکن است حاوی گلوتن باشند. در غذاهای زیر احتمال وجود گلوتن ممکن است:
- آبجو
- آب نبات
- گوشت های فرآوری شده
- سس ها و از جمله سویا سس
- سوپ ها
برخی غلات مانند جوی دو سر ممکن است با گندم ترکیب شده باشد. جوی دو سر خالص برای اغلب مبتلایان به بیماری سلیاک مناسب است.
بسیاری از غذاها وجود دارند که اثری از گلوتن در آن ها نمی باشد. از جمله این غذاها عبارت است از:
- گوشت قرمز، ماهی و مرغ تازه
- میوه ها
- اغلب محصولات لبنی
- سیب زمینی
- سبزیجات
مقابله و پشتیبانی
پایبندی کامل به رژیم بیماری سلیاک (رژیم غذایی فاقد گلوتن) دشوار می باشد. در ادامه نکاتی آمده است که شما را در این مورد یاری خواهد کرد:
- آموزش: خانواده و دوستان مبتلایان به بیماری سلیاک باید آموزش دیده و توجیه شوند تا شما را همراهی کنند.
- از توصیه های پزشک پیروی کنید. اگر تشخیص سلیاک در مورد شما داده شده است لازم است از غذاهای فاقد گلوتن استفاده کنید.
- می توانید با سایر افراد مبتلا به بیماری سلیاک در ارتباط باشید تا تجربه ها و مشکلات خود را به اشتراک بگذارید.