تعریف:

وجود بافت اندومتر با عملکرد طبیعی، در خارج از رحم.

اتیولوژی:

نامشخص: تئوری‌های اخیر در زمینه اتیولوژی ایجاد اندومتریوز، عبارتند از:

1. تئوری سامپسون¹: قاعدگی رتروگراد، سبب ورود و کاشته شدن سلول‌های اندومتریال در حفره پریتوئن می شود، که سپس، این سلول‌ها تحت چرخه‌ طبیعی پرولیفراسیون قرار گرفته و هر ماه، خون‌ریزی صورت خواهد گرفت. از آن‌جایی که قاعدگی رتروگراد در تمام زنان اتفاق می افتد، این مساله، تنها به منزله‌ء یکی از شرایط لازم برای تشکیل اندومتریوز است. ادامه‌ء حیات و پرولیفراسیون بافت ممکن است، از یک نقص زمینه در ایمنی سلولی ناشی شود.
2. تئوری میر²: فاکتور القاء کننده متاپلاستیک، سبب القاء متاپلازی در اپی تلیوم سلومیک می شود.
3. تئوری زلاکتر³: وجود اندومتریوز در بافت اسکار، نتیجه‌ء انتقال یک طرفه‌ء بافت اندومتر در طی عمل جراحی است.
4. تئوری هالبان ⁴: وقوع اندومتریوز در نواحی دوردست، ناشی از انتشار سلول‌های اندوتریال از طریق عروق خونی و لنفاوی است.

ریسک فاکتور‌ها:

نژاد سفید پوست، دهه‌ء چهارم زندگی، تاخیر در تولد نوزاد، اندومتریوز به ندرت در نژاد آفریقایی- کارائیب دیده می شود.

اپیدمیولوژی:

در بیش از 25 درصد از زنان دیده می شود.

شرح حال:

بدون علامت. درگیری لگن: درد دوره‌ای در قسمت تحتانی شکم، به صورت کولیکی که قبل از شروع قاعدگی آغاز شده و در زمان شروع قاعدگی به حداکثر شدت خود می رسد، دیس‌پارونی. اختلالات باروری، اختلالات قاعدگی اغلب به ندرت دیده می شوند، مگر در موارد درگیری تخمدان‌ها. اندومتریوز ممکن است، به صورت حاد، همراه با چاره شدن اندومتریوما تظاهر یابد.

درگیری روده: درد شکمی با ماهیت کولیکی، خون‌ریزی.

درگیری مثانه: هماچوری.

درگیری نواحی دوردست (نادر): هموپتیزی، اپیستاکسی.

معاینه بالینی:

اغلب غیر قابل تشخیص است.

معاینه لگن: معاینه دودستی: ندول‌های ضخیم با سایز متغیر. رحم ثابت و معکوس شده (در موارد بیماری شدید).

پاتولوژی:

ماکروسکوپیک: ضایعات بر اساس سطح فعالیت، به رنگ‌های سفید، قرمز، سیاه و یا قهوه‌ای دیده می شوند.

مکان‌های شایع درگیری، عبارتند از: لیگامان‌های رحمی- ساکرال، پریتوئن تخمدان و لگن.

جایگاه‌های کمتر شایع، عبارتند از: لوله‌های فالوپ، روده، دستگاه ژنیتال تحتانی، مجرای ادراری، بافت اسکار نواحی دوردست نظیر ریه‌ها، بینی.

میکروسکوپیک: اندومتر نابجا که به وسیله استروما احاطه شده است، ایجاد کیست کرده و به سطوح چرخه‌ای پروژسترون و استروژن پاسخ می دهد. در طی قاعدگی، اندومتر نابجا به درون خود، خون‌ریزی کرده و سبب گیر افتادن خون می شود. این سیکل هر ماه تکرار می شود و بنابراین، هرچه میزان دفع خون زیادتر باشد، کیست رشد بیشتری کرده و از خون تیره و شکلاتی رنگ (کیست شکلاتی) پر می شود. کیست‌ها ممکن است به وسیله ماکروفاژ‌های هموسیدرین- لیدن ⁵، تحت تهاجم قرار گیرند. کیست‌های بزرگ‌تر ممکن است، به ساختار‌های مجاور انفیلتره شده و ایجاد فیبروز و چسبندگی کنند.

ارزیابی‌ها:

آزمایش خون: FBC (کاهش هموگلوبین)، ESR، CRP (از نظر بیماری‌های التهابی لگن)، Ca125 (در نتیجه‌ء تحریک پریتوئن، میزان آن افزایش می یابد).

سایر آزمایشات: سونوگرافی لگن (کیست‌های تخمدانی، اندومتریوما)، لاپاراسکوپی (تشخیصی).

درمان:

درمان در موارد بدون علامت، اندیکاسیون ندارد. در صورت علامت‌دار بودن، موارد زیر را باید در نظر داشت:

درمان طبی:

1. NSAIDs برای رفع درد،
2. قرص‌های ضد بارداری خوراکی
3. آنالوگ‌های LHRH نظیر گوسرین⁶، در ترکیب با استروژن به صورت مداوم ( برای کاهش عوارض ناشی از کمبود استروژن)،
4. داروهای ضد پروژسترونی (نظیر gestrinone)
5. دانازول ( نوعی استروئید سنتتیک است، اما به خوبی تحمل نمی شود، زیرا عوارض جانبی آن، نظیر مردانه سازی، زیاد است).

درمان جراحی (در صورت عدم پاسخ به درمان طبی): الکترودیاترمی و یا استفاده از لیزر برای درمان ضایعات. سیستکتومی و یا درناژ و لیزر کردن قاعده‌ء کیست‌ها. در نهایت، هیسترکتومی، به عنوان آخرین روش درمان در نظر گرفته می شود.

عوارض: پارگی کیست، ناباروری، اختلالات جنسی.

پیش آگهی:

بهبود علایم، در بیش از 80 درصد از مواردی دیده می شود، اما عود مجدد پس از مدت 2 سال، در 20 درصد از موارد گزارش شده است. علایم، معمولا پس از منوپوز بهبود می یابند.