کیست های تخمدان فضاهای کوچک پر از مایع هستند که در تخمدان خانم ها ایجاد می شوند. بیشتر این کیست ها بی ضرر هستند، اما برخی از آن ها منجر به پارگی، خونریزی کیست تخمدان و یا درد می شود. در بعضی شرایط برای از بین بردن کیست تخمدان لازم است جراحی انجام شود (جراحی کیست تخمدان). درک عملکرد تخمدان ها و چگونگی تشکیل این کیست ها بسیار حائز اهمیت است.
خانم ها به طور طبیعی دارای دو تخمدان هستند که تخمک ها در آن ذخیره شده و آزاد می شوند. هر تخمدان به اندازه یک گردو است و در طرفین رحم قرار گرفته است. هر تخمدان ماهانه یک تخمک ایجاد می کند و با این فرایند چرخه قاعدگی خانم آغاز می گردد. تخمک در فضایی بسته به نام فولیکول قرار دارد. تخمک درون تخمدان رشد می کند تا هورمونی به نام استروژن، رحم را برای دریافت تخمک آماده می کند. دیواره رحم ضخیم شده و آماده کاشت تخمک بارور شده می گردد. این چرخه هر ماه اتفاق می افتد و معمولا وقتی پایان می یابد که تخمک بارور نشده باشد. در صورت عدم باروری تخمک، همه دیواره رحم خارج می گردد، که به این پروسه دوره قاعدگی گفته می شود.
در تصاویر به دست آمده از سونوگرافی، کیست های تخمدان به شکل حباب هستند. هر کیست تخمدان حاوی مقداری مایعات می باشد که توسط لایه ای نازک احاطه شده است. به این نوع کیست تخمدان، کیست ساده گفته می شود. اگر فولیکول نتواند تخمک را آزاد کند مایع درون آن باقی می ماند و می تواند در تخمدان تشکیل یک کیست تخمدان دهد. این حالت معمولا در یکی از تخمدان ها اتفاق می افتد. کیست های کوچک (کوچک تر از نیم اینچ) ممکن است در تخمدان نرمال نیز وجود داشته باشند.
خانم ها در همه سنین ممکن است دارای کیست های تخمدان باشند. کیست های ساده بیشترین میزان شیوع را دارد. وجود این کیست ها نشان دهنده بیماری نیست و اغلب آنها خوش خیم هستند، این بدان معنی است که سرطانی نمی شوند و خیلی از آن ها بعد از چند هفته خود به خود از بین می روند و به درمان نیاز ندارند. کیست های تخمدان ممکن است در سرطان تخمدان نیز وجود داشته باشند، که معمولا بی ضرر هستند. کیست های تخمدان اغلب در سنین باروری یک خانم اتفاق می افتند.
انواع کیست تخمدان:
شایع ترین انواع کیست تخمدان عبارت است از:
کیست فولیکولار: کیست فولیکولار نوعی از کیست ساده است و وقتی تشکیل می شود که تخمک گذاری اتفاق نمی افتد یا این که فولیکول بالغ در هم می پیچد و در خود فرو می ریزد. کیست فولیکولار معمولا در زمان تخمک گذاری تشکیل می شود و می تواند تا 2.3 اینچ ضخامت پیدا کند. پاره شدن این کیست ها می تواند درد شدیدی را در تخمدان ایجاد کند. این درد شدید در میانه چرخه قاعدگی و در طول تخمک گذاری اتفاق می افتد. حدود یک چهارم خانم هایی که به این نوع کیست مبتلا هستند، درد را تجربه می کنند. معمولا این کیست ها علامتی ندارد و طی چند ماه از بین می رود.
کیست جسم زرد: این نوع از کیست تخمدان بعد از آزاد شدن تخمک از فولیکول اتفاق می افتد. سپس فولیکول تشکیل جسم زرد می دهد. اگر بارداری اتفاق نیافتد، جسم زرد تجزیه می شود و از بین می رود. اما ممکن است جسم زرد از مایع یا خون پر شده و در تخمدان باقی بماند و تشکیل کیست جسم زرد دهد. این نوع کیست علامتی ندارد و معمولا در یکی از تخمدان ها اتفاق می افتد.
کیست هموراژیک: کیست هموراژیک وقتی ایجاد می شود که درون کیست خونریزی اتفاق بیافتد (خونریزی کیست تخمدان)، در آن صورت در ناحیه شکم در طرفی که کیست وجود دارد، درد ایجاد می شود.
کیست درموئید (Dermoid): این نوع کیست در اصل توموری خوش خیم است. کیست درموئید غیر نرمال معمولا در خانم های جوان اتفاق می افتد و ممکن است ضخامتی حدود 6 اینچ پیدا کند. کیست درموئید می تواند حاوی بافت های خوش خیمی مانند چربی، استخوان، مو و غضروف باشد.
تصویر سونوگرافی در مورد کیست درموئید نتایج متغیری می دهد و علت آن به طیف محتویات کیست بر می گردد، اما سی تی اسکن و ام آر آی می تواند وجود چربی و تراکم کلسیفیکاسیون (تجمع کلسیم در بدن) را نشان دهد.
کیست درموئید می تواند ملتهب شود و سبب پیچ خوردگی تخمدان شود (ovarian torsion) که با به خطر افتادن جریان خون یا خونریزی کیست تخمدان و درد شدید در ناحیه شکم همراه است.
کیست های اندومتریوئید: بخشی از حالتی محسوب می شود که اندومتریوز خوانده می شود، این نوع کیست وقتی تشکیل می شود که بافت اندومتریال داخل رحم در تخمدان ها نیز وجود داشته باشد. کیست اندومتریوئید معمولا در سنین باروری اتفاق می افتد و می تواند سبب درد شدید در ناحیه لگن شود که با بروز قاعدگی مرتبط است. کیست های اندومتریوئید از خون بسیار تیره پر شده اند که به رنگ قهوه ای متمایل است و اندازه کیست تخمدان می تواند در حدود 0.75 تا 8 اینچ باشد. به دلیل رنگ خون موجود در آن ها، این نوع از کیست ها به نام کیست های شکلاتی معروف هستند.
تخمدان با ظاهر پلی کیستیک: به شرایطی گفته می شود که سایز تخمدان افزایش یافته و معمولا به دو برابر حد طبیعی می رسد و در پیرامون بخش خارجی آن کیست های کوچک تخمدان وجود دارد. این شرایط می تواند در خانم های سالم و هم چنین در خانم های مبتلا به اختلالات هورمونی اتفاق بیافتد. با استفاده از سونوگرافی می توان چنین شرایطی را تشخیص داد.
این حالت متفاوت از سندرم تخمدان پلی کیستیک است که در آن علاوه بر وجود کیست تخمدان اختلالات و علائم دیگری نیز وجود دارد. سندرم تخمدان پلی کیستیک شامل خطرات قلبی عروقی و متابولیکی است که با مقاومت انسولین ارتباط دارد. این خطرات عبارت است از افزایش تولرانس گلوکز، دیابت تیپ 2 و فشار خون بالا.
سندرم تخمدان پلی کیستیک با ناباروری، خونریزی غیر نرمال، افزایش بروز سقط و عوارض مربوط به بارداری همراه است. این سندرم بسیار شایع است و در 4 تا 7 درصد خانم ها در سنین باروری اتفاق می افتد و با افزایش خطر سرطان اندومتر یا سرطان رحم همراه است.
برای تشخیص سندرم تخمدان پلی کیستیک غیر از سونوگرافی به آزمایشات دیگری نیز نیاز است.
Cystadenoma: این کیست نیز نوعی تومور خوش خیم است که از بافت های تخمدان ایجاد می شود و از ماده ای موکوزی (مخاطی شکل) پر شده است. این کیست ها می تواند بسیار بزرگ باشد و ضخامت و اندازه کیست تخمدان می تواند 12 اینچ و یا بیشتر باشد.
سرطان تخمدان: کیست تخمدان مرتبط با سرطان تخمدان بسیار به ندرت اتفاق می افتد. بیشتر کیست های تخمدانی خوش خیم هستند و منجر به سرطان تخمدان نمی شوند.
علت ایجاد کیست تخمدان:
فاکتورهای خطر مرتبط با ایجاد کیست تخمدان عبارت است از:
- سابقه قبلی در داشتن کیست تخمدان
- چرخه های قاعدگی نامنظم
- افزایش توزیع چربی در بدن
- شروع قاعدگی در سنین پایین (11 سالگی یا پایین تر)
- ناباروری
- درمان ناباروری با داروهای گنادوتروپین
- هایپوتیروئیدیسم
- استفاده از تاموکسیفن برای درمان سرطان سینه
- استعمال دخانیات
استفاده از قرص های ضد بارداری خوراکی خطر ایجاد کیست تخمدان را کاهش می دهد زیرا مانع تولید تخمک توسط تخمدان ها در دوران تخمک گذاری می شود.
علائم کیست تخمدان:
کیست تخمدان معمولا علامتی ندارند و از طریق معاینات فیزیکی تشخیص داده می شوند و یا ممکن است فرد به دلایل دیگری سونوگرافی انجام دهد و سپس به طور تصادفی وجود کیست تخمدان تشخیص داده شود. اما کیست تخمدان بزرگ می تواند علائمی را در پی داشته باشد. در ادامه علائم کیست تخمدان لیست شده است:
- درد در ناحیه لگن و بخش پایینی شکم که می تواند بسیار شدید، ناگهانی و تند باشد.
- دوره های قاعدگی نامنظم
- احساس فشار یا پر بودن در بخش پایینی شکم و لگن
- درد طولانی مدت در ناحیه لگن در طول دوران قاعدگی که ممکن است در ناحیه کمر نیز احساس شود.
- درد در ناحیه لگن بعد از ورزش شدید یا نزدیکی جنسی
- درد یا فشار حین حرکات روده و یا به هنگام ادرار کردن
- تهوع و استفراغ
- درد در ناحیه واژن و یا وجود لکه خون در این ناحیه
- ناباروری
چه وقت باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورتی که علائم زیر بروز کند برای تشخیص کیست تخمدان باید به پزشک متخصص زنان مراجعه کرد:
- تب
- درد غیر طبیعی در شکم یا ناحیه لگن
- تهوع و استفراغ
- ضعف، سرگیجه و غش کردن
- رنگ پریدگی یا کم خونی (که احتمال ناشی از خونریزی است)
- قاعدگی سنگین، نامنظم و غیر طبیعی
- تورم شکم یا افزایش غیر نرمال دور شکم
- درد در ناحیه شکم در صورت مصرف داروهای رقیق کننده خون مانند وارفارین
- افزایش رویش مو در صورت مانند آن چه که در مردان دیده می شود
- فشار خون بالا یا پایین که به داروهای مصرف شده مربوط نیست
- تشنگی یا دفع بیش از حد ادرار
- کاهش وزن به طور غیر منتظره
- وجود توده ای قابل توجه در ناحیه لگن و شکم
خانم هایی که علائم زیر را دارند باید فورا به بخش اورژانس مراجعه کنند:
- ضعف، سرگیجه، احساس غش کردن مخصوصا در اثر ایستادن
- غش کردن
- تب مداوم
- درد شدید در ناحیه لگن و شکم
- فشار خون بالا و یا پایین که به داروهای مصرف شده مربوط نیست
- تشنگی و یا دفع بیش از حد ادرار
- درد بی دلیل در ناحیه شانه همراه با درد در ناحیه شکم
- تهوع و استفراغ مداوم
تشخیص کیست تخمدان:
پزشک ممکن است برای تعیین این که آیا یک خانم به کیست تخمدان مبتلا است یا خیر و یا برای تشخیص نوع کیست تخمدان موجود از آزمایشات زیر کمک بگیرد:
انجام سونوگرافی داخل واژن یا سونوگرافی واژینال (Endovaginal ultrasound): سونوگرافی واژینال نوع مخصوصی از سونوگرافی است که به وسیله آن، ارگان های لگن معاینه می شود و برای تشخیص کیست تخمدان بهترین تست است.
سونوگرافی واژینال روشی بدون درد است که شبیه معاینه لگن می باشد. طی این روش پروبی نازک درون واژن قرار می گیرد و فرد معاینه کننده پروب را به سمت رحم و تخمدان ها جهت دهی می کند.
سونوگرافی واژینال از اسکن بهتر است زیرا پروب می تواند در موقعیتی نزدیک نسبت به تخمدان ها قرار گیرد. با استفاده از این روش ساختار کیست ها به سه دسته ساده (که فقط از مایع پر شده است)، پیچیده (کیست علاوه بر مایع از برخی مواد جامد نیز پر شده است) یا کاملا جامد (درون کیست هیچ مایعی قابل رویت نیست) طبقه بندی می شود.
سایر روش های تشخیص کیست تخمدان: سی تی اسکن یا ام آر آی نیز می تواند به تشخیص کیست تخمدان کمک کند.
جراحی لاپاراسکوپی: در این روش جراحی کیست تخمدان، جراح از طریق برش کوچکی لاپاراسکوپ را داخل شکم وارد می کند. جراح از این طریق کیست تخمدان را شناسایی کرده و ممکن است آن را حذف کرده و یا این که از آن نمونه برداری کند.
تست سرمی CA-125: در این آزمایش خون ماده ای به نام CA-125 بررسی می شود که مرتبط با سرطان تخمدان است (CA مخفف آنتی ژن سرطان است). با استفاده از این آزمایش خون احتمال سرطان تخمدان اپیتلیال بررسی می شود و در نتیجه به تشخیص این که آیا توده تخمدانی بی ضرر است و یا سرطانی کمک خواهد کرد. برخی شرایط خوش خیم مانند فیبروم رحم و اندومتریوز تخمدان سبب افزایش CA-125 در خون می شود، بنابراین این تست به طور دقیق وجود سرطان تخمدان را نشان نمی د هد.
میزان هورمون ها: میزان LH و FSH و استرادیول و تستوسترون خون می تواند نشان دهد آیا مشکلاتی در ارتباط با سطح هورمونی به دست آمده وجود دارد یا خیر.
آزمایش بارداری: تشخیص و رسیدگی به کیست تخمدان در خانم های باردار متفاوت از افراد غیر باردار است. در افراد باردار احتمال بارداری اکتوپیک (بارداری خارج از رحم) باید رد شود زیرا برخی از علائم بارداری اکتوپیک مشابه کیست تخمدان است.
Culdocentesis: این تست شامل نمونه برداری از ناحیه لگن است و با استفاده از سوزنی انجام می گیرد که از طریق دیواره واژن در پشت سرویکس رحم وارد می شود.
داروهای مورد استفاده در درمان کیست تخمدان:
داروهای ضد بارداری خوراکی: قرص های ضد بارداری می تواند در تنظیم چرخه قاعدگی مفید باشد، هم چنین از تشکیل فولیکول هایی که می تواند به کیست تبدیل شود جلوگیری می کند و احتمالا اندازه کیست های موجود را کاهش می دهد.
ضد دردها: داروهای ضد التهاب مانند ایبوپروفن (با نام تجاری Advil) می تواند درد در ناحیه لگن را کاهش دهد. در تخفیف دردهای شدید می توان از ضد دردهای مخدری که با نسخه تهیه می شوند، نیز استفاده کرد.
جراحی کیست تخمدان:
جراحی لاپاراسکوپی: در این روش جراحی کیست تخمدان، جراح از طریق برش کوچکی لاپاراسکوپ را داخل شکم وارد می کند. جراح از این طریق کیست را شناسایی کرده و ممکن است آن را حذف کرده و یا این که از آن نمونه برداری کند.
لاپاراتومی: این روش جراحی کیست تخمدان تهاجمی تر می باشد. طی این جراحی به منظور برداشت کیست تخمدان شکافی در دیواره شکم ایجاد می شود.
جراحی برای پیچ خوردگی تخمدان: کیست تخمدان ممکن است باعث پیچ خوردگی تخمدان و سبب درد شدیدی در ناحیه شکم شود که می تواند همراه با تهوع و استفراغ باشد. این شرایط بسیار اورژانسی است و برای برطرف شدن آن به جراحی نیاز است.
پیگیری درمان کیست تخمدان:
میزان پیگیری درمان کیست تخمدان تا حد زیادی به نوع کیست های موجود بستگی دارد. کیست تخمدان موجود در خانم هایی که در دوره قبل از یائسگی قرار دارند و شواهدی مبنی بر سرطانی بودن را نشان نداده و کمتر از 4 اینچ ضخامت دارند (اندازه کیست تخمدان) می تواند به طور دوره ای معاینه شود اما کیست های مشکوک مستلزم پیگیری فوری خواهند بود.
پیشگیری از ایجاد کیست های تخمدانی:
برای پیشگیری از کیست تخمدان اطلاعات پزشکی محدودی در دسترس است. برخی فاکتورهای خطر مربوط به ایجاد کیست تخمدان شناسایی گردیده که در بخش های پیشین به آن اشاره شد.
پیش آگهی نسبت به کیست تخمدان:
احتمال این که یک خانم به کیست تخمدان مبتلا باشد بستگی به نوع و اندازه کیست تخمدان هم چنین سن فرد دارد. توده ها یا کیست های خوش خیم بیشتر از کیست های سرطانی شایع اند.
سن: ایجاد کیست تخمدان بستگی به تحریک هورمونی تخمدان ها دارد. اگر خانمی دچار قاعدگی شود و بدن او هم چنان استروژن تولید کند در معرض ایجاد کیست قرار دارد. خانم هایی که در دوران بعد از یائسگی قرار دارند و دیگر دچار پریودهای قاعدگی نمی شوند در خطر کمتری قرار دارند. به همین دلیل خیلی از پزشکان توصیه می کنند افرادی که بعد از یائسگی دچار کیست می شوند (و مخصوصا اگر ضخامت کیست ها بیش از 1 تا 2 اینچ باشد)، کیست را بردارند و یا این که بیوپسی انجام دهند.
اندازه کیست: اندازه کیست تخمدان مستقیما به نرخ کوچک شدن بستگی دارد. کیست هایی با ضخامت کمتر از 2 اینچ یا کوچکتر معمولا به شکل حباب هستند و بسیار نازک اند و دیواره داخلی ان ها صاف است. با استفاده از اولتراسوند اندوواژینال می توان این ویژگی ها را رویت کرد. اغلب کیست ها ضخامتی بیش از 2 اینچ دارند. انجام جراحی به منظور برداشت کیست هایی با ضخامت بیش از 4 اینچ توصیه می شود.
