سل علائم، علل، تشخیص و درمان
بیماری سل یا توبرکلوزیس نوعی عفونت کشنده است که بر ریه ها تاثیر می گذارد. این پرسش بسیار مهم مطرح می شود که آیا بیماری سل واگیردار است؟ در پاسخ باید عنوان کنیم بیماری سل واگیر دار است و باکتری آن می تواند از طریق ذرات منتشر شده ناشی از عطسه یا سرفه منتقل گردد. در کشورهای توسعه یافته این عفونت در سال های 1985 شدت یافت و علت آن ظهور ویروس جدیدی به نام اچ آی وی بود. ویروس اچ آی وی سبب بروز بیماری ایدز می گردد. ویروس ایدز سیستم ایمنی فرد را تضعیف می کند بنابراین بیمار نسبت به عفونت هایی مانند سل بسیار حساس می گردد. اما در سال های 1993 با اقدامات پیشگیرانه مناسب شیوع بیماری رو به کاهش گذاشت، اما با این حال سل به عنوان یک نگرانی جهانی محسوب می شود. خیلی از سویه های باکتری نسبت به داروهای به کار رفته در درمان این بیماری مقاوم شده اند. افرادی که به باکتری سل فعال مبتلا هستند باید چندین ماه از چندین نوع داروی مختلف استفاده کنند تا بیماری در آن ها ریشه کن گردد و از ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی اجتناب شود.
علائم سل
در توضیح علائم بیماری سل باید به فعال بودن یا نهفته بودن باکتری توجه داشت. علائم بیماری سل فعال بدین قرار است:
- سرفه هایی که بیش از سه هفته به طول می انجامد
- سرفه کردن همراه با بالا آوردن خون
- درد قفسه سینه یا درد حین نفس کشیدن یا سرفه کردن
- کاهش وزن غیر ارادی
- خستگی
- تب
- تعریق شبانه
- لرز
- از دست رفتن اشتها
بیماری سل می تواند بر سایر بخش های بدن مانند کلیه ها، ستون فقرات یا مغز نیز تاثیر بگذارد. زمانی که بیماری سل به خارج از ریه ها وارد شود علائم بیماری سل بر حسب ارگانی که درگیر عفونت شده متغیر می باشد. برای مثال اگر بیماری سل به ستون فقرات وارد شود در آن صورت علائمی مانند کمر درد ظاهر می شود. اگر بیماری به کلیه ها سرایت کند در آن صورت ممکن است دفع خون در ادرار ایجاد شد.
چه زمان باید به پزشک مراجعه کرد؟
اگر دچار تب، کاهش وزن غیر قابل توجیه، تعریق شبانه یا سرفه های مداوم بودید فورا با متخصص بیماری های عفونی تماس حاصل کنید. در اغلب موارد ممکن است این علائم به علل دیگری غیر از بیماری مربوط باشد. پزشک متخصص برای تعیین علت علائم تست های تشخیصی را انجام خواهد داد. بر اساس توصیه های سازمان های جهانی افرادی که در خطر ابتلا به سل فعال قرار دارند بهتراست غربالگری های لازم را انجام دهند. از جمله این افراد عبارتند از:
- افراد مبتلا به ایدز یا ویروس اچ آی وی
- افرادی که از مواد مخدر تزریقی استفاده می کنند
- افرادی که در تماس با افراد آلوده قرار دارند
- دست اندکاران بهداشت و درمان که در تماس با بیماران مبتلا به سل قرار دارند
انواع سل
پزشکان در درمان سل این بیماری را به دو دسته تقسیم می کنند. انواع بیماری سل عبارت است از:
- سل نهفته: در این شرایط عامل سل در بدن وجود دارد اما باکتری در بدن به صورت غیر فعال باقی مانده است و علائمی بارز نمی شود. سل نهفته مسری نمی باشد. سل نهفته می تواند به سل فعال تبدیل شود بنابراین به درمان نیاز خواهد داشت. درمان سل نهفته به جلوگیری از انتشار بیماری کمک خواهد کرد. بر اساس تخمین ها حدود دو بیلیون نفر ار افراد در کره زمین دارای سل نهفته می باشند.
- سل فعال: سل فعال شرایطی است که فرد به بیماری دچار شده و می تواند آن را به سایرین انتقال دهد. سل نهفته می تواند یک هفته بعد به سل فعال تبدیل شود. همچنین ممکن است تبدیل سل نهفته به سل فعال چندین سال طول بکشد.
علت سل
عامل سل چیست؟ در توضیح علت سل باید توجه داشت بیماری در اثر عامل باکتریایی ایجاد و از طریق ترشحات آلوده فرد مبتلا منتشر می گردد. زمانی که فرد آلوده به سل فعال درمان های لازم را دریافت نکند با صحبت کردن، عطسه کرن، خندیدن و سرفه کردن می تواند باکتری عامل سل را منتشر سازد. اغلب افرادی که به سل فعال دچار می باشند با دریافت درمان های مناسب حداقل به مدت دو هفته، می توانند از انتقال عامل سل اجتناب کنند.
از سال های 1980 تعداد افراد مبتلا به بیماری تدریجا افزایش یافت و علت این افزایش به شیوع ویروس اچ آی وی مربوط می باشد. افراد مبتلا به ویروس اچ آی وی دچار تضعیف سیستم ایمنی می شود و به این ترتیب بدن آن ها مستعد ابتلا به بیماری می گردد.
مسئله دیگری که اهمیت دارد ایجاد باکتری هایی است که نسبت به آنتی بیوتیک ها مقاوم می باشند. از زمانی که برای اولین بار از آنتی بیوتیک ها برای مبارزه با بیماری استفاده شده مدت 60 سال می گذرد. در طول این زمان سویه هایی از باکتری ایجاد شده که توانایی زنده ماندن و مقاومت نسبت به داروها را کسب کرده اند.
فاکتورهای خطر سل
همه افراد در خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند اما وجود برخی عوامل احتمال ابتلا به بیماری سل را افزایش می دهد، از جمله این عوامل عبارتند از:
- سیستم ایمنی ضعیف: داشتن سیستم ایمنی سالم در مبارزه با عامل بیماری از اهمیت برخوردار می باشد. برخی بیماری ها یا مصرف برخی داروها سبب تضعیف سیستم ایمنی می گردد:
- ویروس اچ آی وی یا بیماری ایدز
- دیابت
- بیماری شدید کلیوی
- برخی سرطان ها
- شیمی درمانی
- داروهایی که برای پیشگیری از رد پیوند استفاده می شود
- داروهایی که برای درمان روماتوئید آرتریت، پسوریازیس و بیمای کرون استفاده می شود
- سوء تغذیه
- کودکان و سالمندان
- مسافرت کردن یا زیستن در برخی مناطق: احتمال انتقال بیماری در افرادی که در برخی مناطق زندگی می کنند بیشتر می باشد:
- آفریقا
- اروپای شرقی
- آسیا
- روسیه
- آمریکای لاتین
- جزایر کارائیب
- فقر و سوء مصرف مواد: فقدان دریافت مراقبت های درمانی مناسب با احتمال بروز بیماری ارتباط دارد. استفاده از داروهای مخدر تزریقی یا الکل سبب تضعیف سیستم ایمنی می شود و فرد را مستعد ابتلا به بیماری سل می گرداند. استفاده از تنباکو نیز ریسک ابتلا به بیماری سل و مرگ ناشی از آن را به دنبال دارد.
- محل کار یا زندگی: افرادی که در تماس با این بیماران قرار دارند بیشتر در خطر ابتلا می باشند. همچنین باید توجه داشت این افراد به هنگام تماس با بیماران باید از ماسک استفاده کنند و دست های خود را مرتبا شستشو دهند تا احتمال انتقال کاهش یابد. افرادی که در زندان ها یا کمپ های مهاجرتی زندگی می کنند در خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند زیرا این مناطق از تهویه مناسبی برخوردار نبوده و بیش از حد شلوغ می باشد.
عوارض سل
بدون درمان این بیماری بسیار خطرناک و کشنده است. بیماری سل فعال بر ریه ها تاثیر می گذارد و می تواند به سایر بخش های بدن نیز منتشر شود. از عوارض سل می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- درد ستون فقرات: کمر درد و سفتی از عوارض سل می باشد که بسیار شایع است.
- درد مفاصل: بیماری سل می تواند بر مفاصل، زانوها و لگن تاثیر بگذارد.
- تورم غشاهایی که در اطراف مغز قرار دارد (مننژیت): بیماری مننژیت یکی از عوارض سل می باشد که سردردهای طولانی مدت را به دنبال دارد، همچنین احتمال بروز تغییرات روانی نیز وجود خواهد داشت.
- مشکلات کبدی و کلیوی: کبد و کلیه بدن را در دفع ضایعات یاری می کند. اگر کبد و کلیه تحت تاثیر بیماری قرار بگیرد در آن صورت عملکرد این ارگان ها مختل می شود.
- اختلالات قلبی: به ندرت این بیماری می تواند بر بافت های اطراف قلب تاثیر گذاشته و التهاب و تجمع مایعات را به دنبال داشته باشد. این عوارض بر توانایی موثر قلب در پمپاژ خون تاثیر می گذارد و می تواند کشنده باشد.
تشخیص سل
با انجام معاینه فیزیکی پزشک غدد لنفاوی را به لحاظ وجود تورم چک خواهد کرد و صدای ریه ها حین تنفس به دقت گوش داده می شود. متداول ترین ابزاری که برای تشخیص سل استفاده می شود تست پوستی ساده می باشد. در این تست ماده ای به نام PPD tuberculin زیر پوست ساعد تزریق می شود. در حین تزریق شما ممکن است کمی احساس گزش سوزن را داشته باشید. ظرف 48 تا 72 ساعت محل تزریق به لحاظ وجود تورم بررسی می شود. تورم و قرمزی در محل تزریق نشان دهنده ابتلا به عفونت سل می باشد. اندازه تورم تعیین می کند نتایج تست تا چه حد معنی دار و قابل توجه می باشد. تست پوستی سل خالی از خطا نمی باشد. در برخی مواد تست پوستی سل نشان می دهد باکتری سل وجود دارد اما در واقعیت چنین نیست. همچنین عکس این شرایط نیز به دنبال استفاده از تست پوستی سل ممکن است. نتایج مثبت کاذب به دنبال تست پوستی سل ممکن است زمانی روی دهد که شما اخیرا واکسن BCG را دریافت کرده باشید. احتمال بروز نتایج منفی کاذب نیز در کودکان، سالمندان و افراد مبتلا به ویروس ایدز وجود دارد. اگر اخیرا به بیماری دچار شده باشید نیز احتمال بروز دریافت نتیجه منفی کاذب وجود دارد.
در تشخیص بیماری سل از آزمایش خون نیز استفاده می شود تا سل فعال یا سل نهفته تشخیص داده شود. در این تست ها با استفاده از تکنولوژی های پیچیده واکنش سیستم ایمنی نسبت به باکتری سل سنجیده می شود. QuantiFERON-TB Gold in-Tube و T-Spot از جمله تست هایی است که برای تشخیص بیماری سل استفاده می شود.
اگر نتایج تست پوستی سل مثبت باشد احتمال انجام سی تی اسکن و عکسبرداری از قفسه سینه وجود خواهد داشت. به این ترتیب تغییرات ناشی از سل فعال در ریه ها مشخص می گردد. سی تی اسکن در مقایسه با عکس برداری با استفاده از اشعه ایکس جزئیات بیشتری را در اختیار قرار می دهد.
اگر عکسبرداری از قفسه سینه علائمی از سل را نشان دهد در آن صورت گام بعدی تست خلط سل می باشد. به منظور انجام تست خلط سل بخشی از خلط که همراه با سرفه بالا آورده می شود نمونه برداری می گردد. نمونه ها به لحاظ وجود باکتری سل بررسی می گردد. تست خلط سل برای تعیین سویه های مقاوم به درمان نیز استفاده می شود. به این ترتیب پزشک متخصص می تواند موثرترین دارو را بر اساس نتایج تست خلط سل تعیین کند.
آمادگی برای ملاقات با پزشک
اگر به وجود سل مشکوک شده اید فورا به پزشک خانواده مراجعه کنید. پزشک خانواده شما را به متخصص بیماری های عفونی یا متخصص بیماری های ریوی ارجاع خواهد داد. پیش از ملاقات با پزشک متخصص به موارد زیر توجه داشته باشید:
- علائمی که تجربه می کنید حتی علائم به ظاهرغیر مرتب را یادداشت کنید.
- تغییرات اخیر در زندگی یا مسافرت هایی که داشته اید را در نظر بگیرید.
- لیستی از داروها، ویتامین ها و مکمل های مصرفی خود فراهم کنید.
- سوالاتی که در ذهن دارید را یادداشت بفرمایید.
برخی سوالات پایه ای در مورد بیماری سل عبارت است از:
- علت احتمالی علائم من چیست؟
- آیا باید تست تشخیصی خاصی انجام دهم؟
- آیا بیماری سل واگیردار است؟
- آیا بیماری سل کشنده است؟
- آیا بیماری سل درمان دارد؟
- اگر این درمان ها موثر واقع نشود چه باید کرد؟
- درمان تا چه مدتی ادامه دارد؟
- تا چه زمان باید در منزل باقی بمانم؟
- اگر درمان دارویی سل موفقیت آمیز نباشد چه باید کرد؟
- چند وقت یک بار باید به پزشک متخصص مراجعه کنم؟
- من به بیماری های دیگری نیز مبتلا هستم، چطور می توانم این شرایط را تحت کنترل داشته باشم؟
به خاطر داشته باشید پزشک نیز احتمالا سوالاتی را از شما خواهد پرسید. آمادگی پاسخ گویی به پرسش های پزشک را داشته باشید. برخی سوالات احتمالی پزشک در مورد بیمارانی که مشکوک به بیماری می باشند عبارت است از:
- چه علائمی دارید؟ این علائم از چه زمانی آغاز شده است؟
- آیا در اطراف شما کسی وجود دارد که به بیماری سل مبتلا باشد؟
- آیا شما به ویروس اچ آی وی مبتلا هستید؟
- آیا شما اخیرا به کشور خاصی مسافرت داشته اید؟
- آیا در زمان طفولیت واکسن سل را دریافت کرده اید؟
- آیا در گذشته به این بیماری دچار شده اید؟
- آیا تا به حال از داروهای ضد سل استفاده کرده اید؟ اگر پاسخ مثبت است از چه نوع دارویی و چه مدت استفاده کرده اید؟
- شغل شما چیست؟
- آیا از الکل یا مواد مخدر استفاده می کنید؟
درمان سل
آیا بیماری سل درمان دارد؟ در پاسخ به این سوال باید عنوان داشت بله اما برخی عوامل درمان را دشوار می سازد. درمان دارویی سل سنگ بنای درمان سل را تشکیل می دهد ولی درمان دارویی سل در مقایسه با سایر عفونت ها زمان بیشتری می برد. در درمان دارویی سل بیمار باید حداقل به مدت شش تا نه ماه از آنتی بیوتیک ها استفاده کند. تعیین داروی دقیق و طول درمان بستگی به سن بیمار، وضعیت سلامت او، احتمال بروز مقاومت دارویی و موقعیت عفونت در بدن دارد. تحقیقات اخیر نشان می دهد هر چه دوره درمان سل کوتاه تر باشد و در این مدت از داروهای ترکیبی سل استفاده شود به طور موثری از تبدیل سل نهفته به سل فعال جلوگیری می شود. هر چه دوره درمان کوتاه تر باشد افراد بهتر می توانند تمامی داروهای خود را مصرف کنند و ریسک بروز عوارض داروهای ضد سل نیز کاهش می یابد. اما این یافته ها همچنان در دست بررسی های بیشتر قرار دارد.
در صورت ابتلا به سل نهفته احتمال استفاده از یکی از داروهای ضد سل وجود دارد. در صورتی که فرد به سل فعال دچار باشد و مخصوصا اگر سویه مقاوم به دارو باشد نیاز به استفاده از داروهای ترکیبی سل وجود دارد. متداول ترین داروهایی که در درمان دارویی سل مورد توجه قرار دارند می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایزونیازید
- ریفامپین
- اتامبوتول
- پیرازینامید
اگر بیماری مقاوم به درمان باشد ترکیبی از آنتی بیوتیک های متعلق به دسته فلوروکینولون ها و برخی آنتی بیوتیک های تزریقی مانند آمیکاسین و کانامایسین به مدت 20 تا 30 ماه استفاده می گردد (داروهای ترکیبی سل).
عوارض داروهای ضد سل چندان شایع نیستند اما در صورت وقوع بسیار خطرناک می باشند. داروهای ضد سل داروهایی هستند که برای کبد بسیار خطرناک می باشند. در صورت مصرف این داروها اگر دچار علائم زیر شدید پزشک را فورا در جریان قرار دهید:
- تهوع یا استفراغ
- از دست رفتن اشتها
- زردی پوست
- ادرار تیره رنگ
- تبی که به مدت بیش از سه روز ادامه داشته باشد اما علت مشخص نداشته باشد
یک هفته بعد از درمان احساس بهتری در بیمار ایجاد می شود و در این زمان دیگر بیماری مسری نخواهد بود. باید توجه داشت با وجود بهتر شدن بیمار قطع درمان در این دوران بسیار خطرناک می باشد و باید دوره درمان با آنتی بیوتیک ها به دقت و به طور کامل طی شود. قطع زودهنگام درمان سبب می شود باکتری عامل سل در بدن زنده باقی مانده و نسبت به داروها مقاوم شود.
پیشگیری از سل
اگر نتیجه تست نشان دهد شما به سل نهفته ( سل غیر فعال) دچار هستید در این شرایط استفاده از برخی داروها ریسک ایجاد سل فعال را کاهش خواهد داد. بیماری سل فعال زمانی که بر ریه ها تاثیر بگذارد مسری می باشد (سل ریوی). بنابراین برای پیشگیری از بیماری سل باید مانع از تبدیل سل نهفته (سل غیر فعال) به سل فعال شویم.
اگر به سل فعال دچار هستید باید مانع از انتقال بیماری به اطرافیان گردید. در این شرایط توجه به نکات زیر ارزشمند می باشد:
- در خانه بمانید و به مدرسه یا محل کار خود نروید. این روند تا چند هفته اول درمان سل فعال ادامه خواهد داشت.
- تهویه مناسبی داشته باشید. میکروب بیماری به سادگی در فضای کوچک و بسته جایی که هوا در جریان نباشد منتشر می شود. بنابراین اگر هوای بیرون سرد نیست پنجره ها را باز بگذارید و از پنکه استفاده کنید تا هوای داخل و خارج جریان مناسبی داشته باشد.
- دهان خود را بپوشانید: به هنگام خندیدن، سرفه کردن یا عطسه کردن دهان خود را بپوشانید. دستمال های کثیف را در کیسه ای قرار داده درب آن را محکم کرده و دور بیاندازید.
- از ماسک استفاده کنید. اگر در تماس با سایر افراد قرار دارید از ماسک های جراحی استفاده کنید زیرا به این ترتیب ریسک انتقال بیماری سل کاهش می یابد.
- مهم ترنی نکته کامل کردن دوره درمانی می باشد. اگر درمان را زودتر از موعد قطع کرده یا دوزهای دارو را فراموش کنید در آن صورت احتمال جهش یافتن و ایجاد سویه های مقاوم به درمان وجود دارد. نتیجه ایجاد چنین سویه هایی دشوار شدن درمان بیماری و مرگ بار شدن آن می باشد.
در کشورهایی که این بیماری شایع می باشد استفاده از واکسن bacillus Calmette-Guerin (BCG) در نوزادان آن ها را نسبت به عامل سل در امان می دارد. این واکسن در افراد بالغ چندان موثر نمی باشد. واکسن های جدیدی برای این بیماری در دست تولید و آزمایش قرار دارد.
مقابله و پشتیبانی
درمان سل فرایندی پیچیده و زمان برمی باشد. تنها راه درمان توجه و پایبندی به برنامه درمانی می باشد. در روند درمان بهتر است از پرستاری برای یاداوری زمان مصرف داروها استفاده شود. علاوه بر این سعی کنید در طول فرایند درمان فعالیت ها و سرگرمی های نرمال خود را حفظ کنید و در ارتباط با خانواده و دوستان بمانید. به خاطر داشته باشید احساساتی مانند خشم و انکار در مواجه با موارد دشوار و غیر منتظره طبیعی است. کمک گرفتن از روانشناس و مشاور نیز می تواند تاثیرات مثبتی را در رویارویی با بیماری داشته باشد.
منبع: وبسایت http://www.mayoclinic.org