وبا علائم، علل، تشخیص و درمان
وبا چیست؟
بیماری وبا یک بیماری باکتریایی است که معمولا از طریق آب آلوده انتشار می یابد. وبا موجب اسهال شدید و دهیدراتاسیون می شود. در صورت عدم درمان وبا، این بیماری می تواند در طول چند ساعت حتی در افراد سالم کشنده باشد.
تصفیه مدرن آب و فاضلاب تا حد زیادی عامل بیماری وبا را در کشورهای صنعتی از بین برده است. آخرین شیوع جدی بیماری وبا در آمریکا در سال 1911 اتفاق افتاد. اما وبا همچنان در آفریقا، جنوب آسیا و دیده می شود. خطر شیوع بیماری وبا در زمان فقر، جنگ و یا بلایای طبیعی که مردم در ناوحی پرجمعیت و بدون داشتن بهداشت کافی زندگی می کنند، بیشتر است.
درمان وبا به راحتی انجام می شود. با استفاده از محلول ها و مایعات به راحتی می توان از بروز دهیدراتاسیون ناشی از وبا پیشگیری کرد.
علائم وبا
بیشتر افراد با قرار گرفتن در معرض باکتری وبا (ویبریو کلرا) بیمار نمی شوند و هرگز متوجه آلوده شدن خود نمی گردند. با این حال این افراد بین هفت تا چهارده روز باکتری وبا را در مدفوع خود پراکنده می کنند و بدین ترتیب هنوز می توانند دیگران را از طریق آلوده کردن آب، آلوده نمایند. بیشتر بیمارانی که علائم وبا را ظاهر می کنند علائمی همچون اسهال خفیف تا متوسط دارند که متمایز ساختن آن از اسهال ناشی از سایر عوامل دشوار است.
از هر 10 نفر بیمار مبتلا به وبا، یک نفر ممکن است نشانه ها و علائم شدید وبا را معمولا در چند روز بعد از عفونت ظاهر نماید.
علائم وبا عبارتند از:
- اسهال: اسهال ناشی از وبا به طور ناگهانی ظاهر می شود و به سرعت موجب از دست رفتن مایعات در حجم زیادی –یک لیتر در ساعت- می شود. اسهال ناشی از وبا اغلب ظاهر کم رنگ و شیر مانند دارد که به آبی که در آن برنج شسته می شود، شباهت دارد.
- تهوع و استفراغ: این حالت معمولا در مراحل اولیه بیماری وبا اتفاق می افتد و ستفراغ ممکن است چند ساعت به طول انجامد.
- دهیدراتاسیون: دهیدراتاسیون ممکن است در طول چند ساعت بعد از شروع علائم وبا بروز کند. بسته به این که بدن چه مقدار مایعات از دست می دهد، دهیدراتاسیون ناشی از وبا ممکن است خفیف تا شدید باشد. از دست دادن 10 درصد یا بیشتر از وزن بدن نشان دهنده دهیدراتاسیون شدید است.
نشانه ها و علائم دهیدراتاسیون ناشی از بیماری وبا شامل بی قراری، بی حالی، خشکی دهان، تشنگی زیاد، خشکی و چروکیدگی پوست که با فشار دادن آن به آرامی به حالت اول برمی گردد، دفع ادرار کم یا نبود دفع ادرار، فشار خون پایین و ضربان قلب نامنظم هستند.
دهیدراتاسیون در بیماری وبا موجب از دست رفتن سریع مواد معدنی خون (الکترولیت ها) که تعادل مایعات بدن را حفظ می کنند، می شود. این حالت عدم تعادل الکترولیت نامیده می شود.
عدم تعادل الکترولیت
عدم تعادل الکترولیت موجب نشانه ها و علائم جدی همچون موارد زیر می شود:
- کرامپ های ماهیچه ای: این حالت در اثر از دست رفتن سریع یون های نمکی مانند سدیم، کلر و پتاسیم ایجاد می شود.
- شوک: شوک یکی از خطرناک ترین عواقب ناشی از دهیدراتاسیون در بیماری وبا است. این حالت زمانی اتفاق می افتد که حجم خون پایین موجب افت فشار خون و در نتیجه افت مقدار اکسیژن دریافتی بدن می گردد. در صورت عدم درمان، شوک هیپوولمیک شدید ظرف چند دقیقه موجب مرگ می گردد.
نشانه ها و علائم وبا در کودکان
به طور کلی، وبا در کودکان نشانه ها و علائم مشابه بزرگسالان را ظاهر می کند اما احتمال افت قند خون (هیپوگلایسمی) ناشی از از دست دادن مایعات در کودکان شیوع بیشتری دارد که موجب:
- تغییر در وضعیت هوشیاری
- تشنج
- کما
چه زمان باید به پزشک مراجعه کرد؟
خطر ابتلا به بیماری وبا در کشورهای صنعتی بسیار پایین است و حتی در نواحی که شیوع آن بالاست، شما می توانند با در نظر داشتن برخی نکات ایمنی در غذا خوردن از ابتلا به وبا پیشگیری کنید. بیماری وبا هنوز به صورت محدود در سراسر جهان دیده می شود. در صورتی که بعد از سفر به ناحیه ای که شیوع وبا در آن بالا است به بیماری مبتلا شدید، سریعا به پزشک مراجعه نمایید.
اگر شما به اسهال خصوصا اسهال شدید مبتلا هستید و در معرض عامل وبا قرار گرفته اید، فورا به دنبال درمان مناسب باشید. دهیدراتاسیون شدید ناشی از وبا یک وضعیت اورژانسی است که بلافاصله به مراقبت های اورژانسی نیاز دارد.
علت وبا
باکتری به نام ویبریو کلرا موجب بروز عفونت وبا می شود. در هر حال، اثرات کشنده ناشی از بیماری وبا در اثر سم قوی به نام CTX که باکتری در روده کوچک تولید می کند، ایجاد می شوند. این سم به دیواره روده کوچک متصل شده و با جریان طبیعی سدیم و کلر مقابله می کند. این حالت موجب دفع مقدار زیادی مایعات از بدن شده و اسهال و دفع سریع مایعات و نمک ها را به دنبال دارد.
آب آلوده مهم ترین منبع عفونت وبا محسوب می شود در حالی که صدف خام، میوه ها و سبزیجات پخته نشده و سایر خوراکی ها نیز می توانند عامل انتقال بیماری وبا باشند.
باکتری عامل وبا دو چرخه زندگی متمایز دارد یک چرخه در محیط و دیگری در بدن انسان.
باکتری عامل وبا در محیط
باکتری وبا به طور طبیعی در آب های ساحلی جایی که به خرچنگ های کوچکی به نام کاپپود متصل هستند، وجود دارند. باکتری های وبا به همراه میزبان های خود جا به جا می شوند و همچنان که خرچنگ ها به دنبال غذای خود هستند (نوعی از جلبک ها و پلانکتون ها که زمانی که دمای آب بالا می رود رشد می کنند)، پراکنده می گردند. رشد جلبک ها با اوره موجود در فاضلاب ها و ضایعات کشاورزی بیشتر می شود.
باکتری عامل وبا در انسان
زمانی که انسان باکتری وبا را می بلعد، به خودی خود بیمار نخواهد شد اما باکتری را در مدفوع خود پراکنده می کند. زمانی که مدفوع فرد آلوده به وبا منابع آبی و غذایی را آلوده می کند، بدین ترتیب زمینه برای انتشار بیشتر بیماری وبا فراهم می شود.
از آنجایی که میلیون ها باکتری وبا –مقداری که در یک لیوان آب آلوده یافت می شود- برای بروز بیماری وبا مورد نیاز است، وبا معمولا از طریق تماس فرد به فرد منتقل نمی شود.
رایج ترین منبع عفونت وبا آب های راکد و انواع خاصی از خوراکی ها مانند غذاهای دریایی، میوه و سبزیجات خام و غلات هستند.
- آب سطحی یا آب چشمه: باکتری بیماری وبا می تواند برای مدت طولانی در آب باقی بماند و چشمه های آب آلوده مهم ترین عامل شیوع عمومی بیماری وبا هستند. افرادی که نواحی پرجمعیت بدون داشتن بهداشت کافی زندگی می کنند بیشتر در خطر ابتلا به بیماری وبا قرار دارند.
- غذاهای دریایی: خوردن غذاهای دریایی خام یا خوب پخته نشده خصوصا صدف که از محل های خاصی که شیوع وبا در آن ها بالا است به دست می آید، عامل دیگر بروز بیماری وبا هستند.
- میوه ها و سبزیجات خام: میوه ها و سبزیجات خام یا پوست نکنده منبع مهمی برای بیماری وبا در نواحی که بیماری شایع است، هستند. در کشورهای در حال توسعه، کودهای طبیعی یا آب های آبیاری حاوی فاضلاب موجب آلودگی این خوراکی ها می شوند.
- غلات: در نواحی که شیوع بیماری وبا بالا است، غلاتی مانند برنج و ارزن که بعد از طبخ آلوده می شوند و یا برای چندین ساعت در دمای اتاق نگه داشته می شوند، محیطی برای رشد باکتری وبا خواهند بود.
فاکتورهای خطر وبا
هر فردی به غیر از نوزادانی که ایمنی لازم را از مادرانی که در گذشته به وبا مبتلا شده اند دریافت کرده اند، ممکن است به بیماری وبا دچار شوند. برخی فاکتورها احتمال ابتلا به بیماری وبا را در شما بیشتر کرده و یا موجب بروز نشانه ها و علائم شدید تر می گردند. فاکتورهای خطر وبا عبارتند از:
- وضعیت بهداشتی ضعیف: بیماری وبا در نواحی و موقعیت هایی که داشتن شرایط بهداشتی دشوار است، شیوع بیشتری خواهد داشت. این شرایط اغلب در اردوگاه های پناهندگان، کشورهای فقیر و مناطق ویران شده توسط قحطی، جنگ و یا بلایای طبیعی دیده می شود.
- کاهش و یا عدم وجود اسید معده (هیپوکلوهیدریا یا آکلوهیدریا): باکتری وبا در محیط اسیدی زنده نمی ماند و اسید معده معمول اغلب به عنوان اولین خط دفاعی علیه عفونت وبا است. اما افرادی که سطح اسید معده در آن ها پایین است مانند کودکان، افراد مسن و افرادی که داروی ضد اسید، مهار کننده های پمپ پروتونی و یا بلاک کننده های گیرنده هیستامینی مصرف می کنند، ای سد دفاعی را ندارند و در نتیجه در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری وبا قرار دارند.
- بیماری در اعضای خانه: در صورتی که یکی از اعضای خانواده به بیماری وبا دچار شود، احتمال بروز بیماری در سایر اعضا به طور چشمگیری افزایش می یابد.
- گروه خونی O: احتمال ابتلا به وبا در افرادی با گروه خونی O به دلایل نامشخصی دوبرابر بیشتر از افرادی با سایر گروه های خونی است.
- صدف خام یا خوب پخته نشده: در حالی که شیوع وبا در مقیاس وسی در کشورهای صنعتی رخ نمی دهد، خوردن صدف های به دست آمده از آب هایی که مل زندگی باکتری ها هستند، به طور چشمگیری ابتلا به وبا را افزایش می دهد.
عوارض وبا
بیماری وبا به سرعت می تواند به بیماری کشنده تبدیل شود. در موارد شدید، از دست دادن سریع حجم زیادی از مایعات و الکترولیت ها می تواند ظرف دو تا سه ساعت موجب مرگ گردد. در مواردی با شدت کمتر، افرادی که بیماری وبا در آن ها درمان نمی شود، ممکن است در اثر دهیدراتاسیون و شوک در طول چند ساعت تا چند روز بعد از بروز اولین علائم وبا جان خود را از دست بدهند.
با این که دهیدراتاسیون و شوک از عوارض جدی بیماری وبا هستند، عوارض وبا ممکن است شامل موارد زیر نیز باشد:
- افت قند خون (هیپوگلایسمی): افت قند خون شدید –منبع انرژی مهم بدن- زمانی رخ می دهد که افراد مواد غذایی بسیار کمی دریافت می کنند. کودکان مبتلا به وبا بیشتر در معرض خطر این عارضه قرار دارند که با تشنج، عدم هوشیاری و حتی مرگ همراه است.
- کمبود پتاسیم: افراد مبتلا به وب مقدار زیادی مواد معدنی از جمله پتاسیم از دست می دهند. کمبود شدید پتاسیم عملکرد قلب و اعصاب را دچار مشکل کرده و می تواند مهلک باشد.
- نارسایی کلیه: زمانی که کلیه ها توانایی فیلتر کردن را از دست می دهند، مقدار زیادی از مایعات، برخی از الکترولیت ها و مواد زائد در بدن شما تولید می شوند که وضعیت مهلکی خواهد بود. در افراد مبتلا به بیماری وبا، نارسایی کلیه اغلب با شوک همراه است.
تشخیص وبا
تشخیص نشانه ها و علائم وبا شدید در مناطقی که شیوع بالا است کمتر با اشتباه رو به رو می شود. تنها راه تشخیص وبا به طور قطعی شناسایی باکتری های موجود در نمونه مدفوع فرد است.
تست های سنجش وبا که نتایج آن ها به سرعت مشخص می شوند اکنون در دسترس هستند که به مسئولین این امکان را می دهند که سریعا منطقه ای را که تشخیص وبا در آن تایید شده است، تحت کنترل داشته باشند. تشخیص سریع تر بیماری وبا میزان مرگ و میز ناشی از آن را در آغاز شیوع بیماری کاهش می دهد و موجب شکل گیری سریع تر اقدامات لازم برای کنترل شیوع وبا می گردد.
آمادگی برای ملاقات با پزشک
اگر دچار اسهال یا استفراغ شدید شده اید و اخیرا به کشوری سفر کرده اید و یا از کشوری بازگشته اید که شیوع بیماری وبا در آن بالا است، فورا به پزشک مراجعه کنید.
اگر تصور شما این است که در معرض بیماری وبا قرار گرفته اید اما علائم شما شدید نیستند، به پزشک مراجعه کنید. در مورد شک خود در مورد بیماری وبا با پزشک مشورت کنید.
در زیر اطلاعاتی وجود دارد که شما را برای ملاقات با پزشک و انتظاراتی که از او دارید آماده می سازد.
- پرهیز های قبل از مراجعه: زمانی که قرار ملاقاتی با پزشک تنظیم می کنید، از پرهیزهای لازم قبل از مراجعه به پزشک، مطلع شوید.
- سابقه علائم: تمامی علائمی که تجربه کرده اید و مدت زمان آن ها را یادداشت کنید.
- اخیرا در معرض عفونت قرار گرفته اید: پزشک خصوصا از شما در مورد سفرهایی که اخیرا به خارج از کشور داشته اید، سوال می کند.
- سابقه پزشکی: لیستی از اطلاعات پزشکی شامل سایر شرایطی که برای آن ها تحت درمان هستید و هر نوع دارو، ویتامین یا مکمل مصرفی خود تهیه کنید.
- سوالات خود را از پزشک بپرسید: سوالات خود را بنویسید بدین ترتیب می تواند از زمان ملاقات خود با پزشک به خوبی بهره ببرید.
شما ممکن است سوالاتی را در مورد بیماری وبا از پزشک داشته باشید:
- آیا من به بیماری وبا مبتلا شده ام؟
- آیا علل احتمالی دیگری برای علائم من وجود دارند؟
- چه راهی را برای درمان وبا در من توصیه می کنید؟
- آیا داروهای تجویزی عوارض جانبی دارند؟
- چه مدت بعد از شروع درمان وبا احساس بهتری خواهم داشت؟
- دو ریکاوری کامل از بیماری وبا چه قدر است؟
- چه زمان می توانم به محل کار مدرسه باز گردم؟
- آیا در معرض عواقب طولانی مدت ناشی از بیماری وبا قرار دارم؟
- آیا وبا مسری است؟ چگونه می توانم خطر انتقال بیماری به دیگران را کاهش دهم؟
- انتظاراتی که می توانید از پزشک داشته باشید:
- پزشک متخصص عفونی نیز سوالاتی را از شما خواهد پرسید. برای پاسخ گویی دقیق به این سوالات آماده باشید. از جمله این سوالات:
- چه علائمی دارید؟
- چه زمان و به کجا سفر کرده اید؟
- علائم شما از چه زمان آغاز شده اند؟
- آیا دچار اسهال آبکی شده اید؟ شدت آن چقدر است؟
- آیا متوجه مورد غیر عادی دیگری در مورد ظاهر مدفوع خود شده اید؟
- آیا دچار استفراغ شده اید؟
- آیا دچار علائم دهیدراتاسیون مانند تشنگی شدید، کرامپ های ماهیچه ای یا خستگی شده اید؟
- آیا قادر به خوردن غذا یا مایعات هستید؟
- چه نشانه ها و علائم دیگری وجود دارند که شما نگران آن ها هستید؟
- آیا اخیرا صدف خام خورده اید؟
- گروه خونی شما چیست؟
- آیا برای مشکل دیگری تحت درمان هستید؟
- آیا اخیرا داروی خاصی مصرف کرده اید؟
چیزی که شما می توانید انجام دهید
تا زمانی که به پزشک مراجعه کنید، به اندازه کافی مایعات مصرف نمایید. برای اسهال واستفراغ ناشی از وبا مصرف نوشیدنی هایی مانند آب، آبمیوه و نوشابه به حد کافی مایعات و الکترولیت های مورد نیاز را تامین نمی کند. در عوض میتوانید از محلول او آر اس بدین منظور استفاده کنید.
در بیشتر کشورهای در حال توسعه، شما می توانید پاکت های پودری حاوی نمک های خوراکی (پودر او آر اس) را برای درمان اسهال و دهیدراتاسیون ناشی از بیماری وبا در نوزادان خریداری کنید. پودر داخل پاکت را طبق دستور روی جعبه با آب جوشیده یا بسته بندی شده مخلوط کنید.
در صورتی که به محلول او آر اس دسترسی ندارید، خودتان می توانید آن را بسازید؛ یک لیتر از آب جوشیده را با شش قاشق چای خوری (حدود سی میلی لیتر) شکر و نصف قاشق چای خوری (2.5 میلی لیتر) نمک مخلوط کنید.
درمان وبا
درمان وبا باید بسیار سریع انجام گیرد؛ زیرا وبا ظرف چند ساعت می تواند موجب مرگ شود. از جمله راه های درمان وبا شامل:
- تامین مایعات مورد نیاز: هدف از این راه درمان وبا، جایگزینی مایعات و الکترولیت های از دست رفته با استفاده از یک محلول آبرسانی، او آر اس است. محلول او آر اس به صورت پودر است که باید با آب جوشیده یا بسته بندی شده مخلوط گردد. بدون تامین مایعات مورد نیاز، تقریبا نیمی از افراد مبتلا به وبا جان خود را از دست می دهند. با درمان وبا، میزان مرگ و میر ناشی از آن به زیر یک درصد کاهش می یابد.
- محلول های درون رگی: زمانی که وبا شیوع می یابد، بیشتر افراد با مصرف محلول های او آر اس بهبود می یابند اما در مواردی که دهیدراتاسیون شدید است، بیماران به دریافت مایعات درون رگی نیز نیاز دارند.
- آنتی بیوتیک ها: در حالیکه آنتی بیوتیک جزء ضروری از درمان وبا نیستند، برخی از آن ها مقدار و مدت زمان اسهال ناشی از وبا را در افرادی که به شدت بیمار شده اند، کاهش می دهند.
- مکمل زینک تحقیقات نشان می دهند که زینک (روی) می تواند میزان و مدت زمان اسهال در کودکان مبتلا به بیماری وبا را کاهش دهد.
پیشگیری از وبا
- اگر شما قصد سفر به نواحی را دارید که بیماری وبا در آن ها شایع است، در صورت در نظر داشتن هشدارهای زیر خطر ابتلا به بیماری کاهش می یابد:
- شستن مرتب دست ها با آب و صابون: شستشوی دست ها خصوصا بعد از دستشویی و قبل از غذا خوردن بسیار اهمیت دارد. دست های مرطوب و کف دار خود را قبل از آبکشی 15 ثانیه به یکدیگر بمالید. در صورتی که آب و صابون در دسترس نیست، از یک استریل کننده الکلی استفاده کنید.
- نوشیدن آب سالم: در طول این سفر برای پیشگیری از ابتلا به بیماری وبا، بهتر است از آب داخل بطری و یا آب جوشیده یا ضد عفونی شده استفاده کنید. برای مسواک زدن نیز از آب داخل بطری استفاده کنید. نوشیدنی های گرم و همچنین نوشیدنی ها کنسرو شده یا بسته بندی شده اغلب سالم تر هستند. از افزودن یخ به نوشیدنی خود بپرهیزید مگر این که از سالم بودن آب آن اطمینان داشته باشید.
- خوردن غذاهای کامل پخته شده و گرم: از دستفروش ها غذا نخرید مگر این که از طبخ کامل و گرم بودن آن اطمینان داشته باشید.
- پرهیز از خوردن سوشی: علاوه بر سوشی از خوردن ماهی ها و به طور کلی غذاهای دریایی خام و یا خوب پخته نشده خودداری نمایید و بدین ترتیب احتمال ابتلا به وبا را کاهش دهید.
- مصرف میوه ها و سبزیجاتی که پوست آن ها گرفته می شود: از جمله این میوه ها موز، پرتقال و آووکادو هستند. برای پیشگیری از وبا از خوردن سالاد ها و میوه هایی که نمی توان پوست آن را جدا کرد مانند انگور و توت بپرهیزید.
- احتیاط در مصرف فرآورده های لبنی: فرآورده های لبنی مانند بستنی و همچنین شیر پاستوریزه نشده ممکن است آلوده به باکتری وبا باشند. در مصرف آن ها احتیاط کنید.
واکسن وبا
در حال حاضر در آمریکا، واکسن وبا برای بزرگسالانی که قصد سفر به مناطقی که شیوع وبا در آن ها بالا است را دارند، وجود دارد. سازمان غذا و دارو اخیرا واکسن واکسکورا را برای پیشگیری از بیماری وبا تایید کرده است. واکسن وبا یک مایع تک دوز خوراکی است که حداقل 10 روز قبل از سفر باید دریافت شود.
برخی کشورهای دیگر نیز واکسن خوراکی وبا را در اختیار دارند. برای کسب اطلاعات بیشتر با پزشک خود صحبت کنید. به خاطر داشته باشید که شرط ورود به هیچ کشوری دریافت واکسن وبا نیست.
منبع: وبسایت http://www.mayoclinic.org